Dlaczego warto czytać dzieciom rymowanki
Witold Szwajkowski
Rymowanki powinno się czytać dzieciom z wielu powodów. Czytanie rymowanek:
- przygotowuje dziecko do nauki czytania, uczy je odróżniać podobne do siebie słowa na podstawie niewielkich różnic w ich brzmieniu, dzięki czemu łatwiej zrozumie, że różnice te znajdują odbicie w ich pisowni;
- pomaga w poznawaniu i zapamiętywaniu nowych słów, ponieważ dziecko może kojarzyć je z tymi, które już zna, dzięki temu, że nowe słowa się z nimi rymują;
- rozwija u dziecka poczucie rytmu i porządku, co jest niezwykle ważne dla późniejszego kształtowania zdolności i umiejętności matematycznych;
- sprzyja nauce prawidłowej wymowy, intonacji i właściwego akcentowania wyrazów, co jest niejako wymuszane przez „melodię” rymowanki;
- wzbogaca słownictwo i uświadamia dziecku, że tak samo brzmiące słowa mogą mieć różne znaczenia, w zależności od kontekstu i ich formy gramatycznej;
- pomaga poznać i utrwalić znaczenia utartych w języku zwrotów i zestawień słów;
- rozwija spostrzegawczość językową oraz uczy słuchania ze zrozumieniem, co jest warunkiem czytania ze zrozumieniem na dalszym etapie edukacji;
- rozwija poczucie humoru i wrażliwość na zabawę słowami i ich znaczeniami;
- zachęca dziecko do podejmowania prób tworzenia własnych rymowanek, rozwijając jego aktywność i kreatywność.
Rymowanki edukacyjne pisane w konkretnym celu spełniają zwykle jedną lub kilka funkcji edukacyjnych. Oto przykłady:
Funkcja poznawcza
Poprzez rymowankę dziecko w atrakcyjnej formie otrzymuje istotne informacje związane z omawianym w czasie zajęć tematem, dzięki czemu łatwiej je zapamiętuje. Jako przykład mogą służyć poniższe rymowanki:
Rak raczej nocą żeruje.
W dzień w piasku się zakopuje
lub szuka sobie schronienia
przy brzegu, w gęstych korzeniach.
Pancernik ma łuski pancerza,
podobne jak zbroja rycerza,
a że bezpieczniej jest w zbroi,
nie boi się, gdy coś zbroi.
Surykatki żyją w stadach.
Jedna zawsze odpowiada
za to, żeby obserwować
przeciwnika, by żerować
mogły inne surykatki.
To wśród zwierząt zwyczaj rzadki.
Ich głównym celem jest przekazanie wybranych, prawdziwych informacji o zwyczajach lub cechach zwierząt. Oprócz tego można w nich znaleźć elementy nadające im także funkcję wzbogacania języka. Dzięki tej funkcji rymowanki, dziecko poznaje nowe wyrazy oraz ich różne znaczenia. Łatwo zauważyć grę słów: „Rak raczej…” oraz zestawienie dwóch znaczeń słowa „zbroi”.
W przedstawionych poniżej kolejnych przykładach rymowanek, służących jako wyliczanki przy zabawach dla dzieci, funkcja wzbogacania języka realizowana jest poprzez nawiązanie do znanych związków frazeologicznych.
Leżą śliwki za cebulą
i ze strachu aż się kulą,
bo ich szuka kucharz wściekły,
gdyż z kompotu mu uciekły.
Którą znajdzie? Raz, dwa, trzy –
pierwsza w kompot wpadniesz ty.
Ani be, ani me!
Nikt z nas nie wie, co on wie.
Ani mru mru, cicho sza,
on coś chęć powiedzieć ma.
Liczę szybko raz, dwa, trzy.
Teraz ucho nadstaw ty.
Dźwiga worek bardzo dzielna,
ale biedna mysz kościelna.
W worku ma zapasy spore,
a więc jest to ciężki worek.
Odliczamy raz, dwa, trzy.
Teraz myszy pomóż ty.
Podstawową funkcją tych wyliczanek jest urozmaicenie zabawy, ale jednocześnie stanowią dobry pretekst do wyjaśnienia dzieciom znaczenia i genezy związków frazeologicznych, takich jak „wpadł jak śliwka w kompot”, „ani be, ani me”, czy „biedny jak mysz kościelna” i ułatwiają ich zapamiętanie, wzbogacając tym samym język dziecka.
Funkcja wychowawcza
Rymowanki spełniające tę funkcję, przedstawiają określone wzorce zachowań w różnych sytuacjach życiowych, w których dziecko może się znaleźć, co ułatwia mu zapamiętanie obowiązujących zasad i norm społecznych.
Są czasami sytuacje,
w których każdy chce mieć rację.
Lecz w dyskusji, chociaż żywa,
nikt z nas siły nie używa.
Każdy spór jest rozstrzygany
w sposób cywilizowany.
Gdy zamarznie staw lub rzeka,
podziwiajmy je z daleka.
Chodzić po nich nie możemy:
gdy lód pęknie – utoniemy!
Nie możemy mieć pewności
jakiej lód ten jest grubości.
Zdarza się, że ktoś wyniesie
i wyrzuci śmiecie w lesie.
Gdy widzicie w lesie śmiecie
i kto je wyrzucił wiecie,
to powiedzcie o tym pani.
Trzeba ścigać takich drani.
Funkcja logopedyczna
Celem rymowanek logopedycznych jest stwarzanie sytuacji, w której dziecko powtarzając rymowankę musi wyartykułować trudne sekwencje głosek czy tzw. opozycji głoskowych. Przykłady o różnym stopniu trudności przedstawiono poniżej. Ostatni przykład jest prawdopodobnie trudny do przeczytania, nawet dla wielu dorosłych.
Kazia kaszę gotowała,
lecz się kasza nie udała,
bo niestety, kasza Kazi
miała konsystencję mazi.
Część tej kaszy sprzedać chciała.
Kasię na nią namawiała.
Kasia na to: – Szkoda kasy
na te twoje rarytasy.
Raz jeden gil się pochwalił,
że śpiewał na gili gali,
inny się chwalił po chwili,
że tańczył na gali gili.
A potem inne też gile,
coś tam zmyślały co chwilę.
Kłamały, aż się kurzyło,
bo żadnej gali nie było.
Wiózł Góral raz z gór gruzu wóz,
lecz z wozu mu spadał ten gruz.
Więc gruzem tym, który wiózł z gór,
wypełnił po brzegi swój wór.
Gdy wór niósł, to głową o wóz
uderzył i urósł mu guz.
Czasami w rymowankach fonologicznych, jak w tej ostatniej, ich sens musi zejść na plan dalszy, ponieważ nie zawsze w kilku wersach można pogodzić ćwiczenie logopedyczne z zabawną historyjką. W powyższych rymowankach również można odnaleźć elementy wzbogacające język dziecka o rzadko używane słowa, jak np. „konsystencja”, „rarytasy” lub „gala”, chociaż to ostatnie słowo, niedawno jeszcze brzmiące nieco śmiesznie i pretensjonalnie, coraz częściej pojawia się w oficjalnym języku w zaskakujących zbitkach, jak np. „gala boksu zawodowego”.
Bardzo ważną funkcję logopedyczną i jednocześnie językową spełniają rymowanki, w których występują onomatopeje.
Żaby robią: kum, kum, kum,
więc do żab powiedział sum:
gdy bez przerwy tak kumkacie,
to sumować prze…
(szkadzacie).
Tupią jeże: tup, tup, tup.
Chcesz usłyszeć, to się skup,
no bo ich nie słychać prawie,
kiedy tupią w miękkiej…
(trawie)
Woła Basia: kici, kici,
bo jej kotek motek nici
zawlókł gdzieś, więc Basia kotka
prosi, by poszukał…
(motka).
W powyższych przykładach pokazano, jak rymowanki mogą jednocześnie spełniać funkcję aktywizującą i być wykorzystane jako rodzaj zagadki, w których dziecko musi dopowiedzieć ostatnie słowo.
Funkcja aktywizująca
Rymowanki spełniające funkcję aktywizującą mogą mieć też formę innych zagadek, np. opartych na tworzeniu rymów, jak w pierwszym poniższym przykładzie, gdzie wykorzystano wspólny, głęboki rym – „śliwa”, lub zagadek o walorach poznawczych, jak dwie pozostałe zagadki, również o drzewach.
W sadzie rosła piękna śliwa,
ale osa dość zło… (śliwa)
jej owoce wyjadała.
Chociaż śliwek sporo miała,
śliwa była nie… (szczęśliwa).
Igły krótkie i zielone,
w małe pęczki połączone
ma to drzewo, do jesieni.
Jesień, kolor igieł zmieni –
przemaluje je na złote.
Igły opadają potem.
(Modrzew)
Bardzo gładką, szarą korę
ma to drzewo. Rośnie spore,
za to krótką nazwę nosi,
charakterystyczną dosyć.
A za nazwy tej przyczyną,
las tych drzew zwie się buczyną.
(Buk)
Inną formą rymowanek edukacyjnych, spełniających jednocześnie funkcję aktywizującą i poznawczą, są rymowane hasła do krzyżówek, w formie zagadek, jak w przykładzie poniżej.
Poziomo
- Duży owoc cytrusowy,
lekko gorzki i kwaskowy. - Są w owocach, to normalne,
ale zwykle niejadalne. - Tym, co o swój sad nie dbają,
szybko sad ten zarastają.
Pionowo
- Jabłoni dzika odmiana,
czyli nie uprawiana. - Czasem jej macie
plasterek w herbacie. - Jako drzewo kwitnie wiosną,
później gruszki na niej rosną. - Siedzi w twardej skorupie,
zjesz go, jak ją rozłupiesz.
Rymowanki aktywizujące mogą też mieć postać poleceń wydawanych dziecku, w celu dokończenia lub pokolorowania rysunku.
Na rysunku kaczor drepcze.
Patrzy w górę, więc rozdepcze
dwa czerwone muchomory.
Kaczor cztery ma kolory:
dziób jest żółty, skrzydła białe,
nogi fioletowe całe,
ogon, tułów i szyja z głową
mają barwę grantową.
Wszystkie liście są zielone,
kwiaty – żółte i czerwone,
pnie brązowe, a kamienie –
takie, jakie masz życzenie.
Mogą też mieć formę dłuższych rymowanych i ilustrowanych opowiadań, przeplatanych kierowanymi do dziecka pytaniami czy poleceniami. Poniżej przykładowy fragment takiego opowiadania. Całe można przeczytać TUTAJ.
Dratewka – bajka interaktywna
Żył przed laty szewczyk pewien.
Jak wyglądał – tego nie wie
chyba nikt, co dziwne nie jest,
bo to były dawne dzieje.
Ludzie talent jego znali,
więc Dratewką go nazwali,
gdyż dla niego szycie dratwą,
było rzeczą bardzo łatwą.
Co to znaczy, że Dratewka miał talent?
Gdy plątała się, to raz ją
urwał szybko z szewską pasją,
czemu sam się nawet zdziwił,
bo z natury był cierpliwy.
Co to jest dratwa? Dorysuj zaplątaną dratwę do rysunku.
Narysuj buty dla tych zwierząt, które najbardziej lubisz.
Sam zaś boso chodzić lubił.
Miał gdzieś buty, ale zgubił
do tych butów sznurowadła,
a więc ludzie porzekadła
dość znanego używali,
gdy się z niego podśmiewali.
Jakie to porzekadło? Co mówili ludzie
o Szewczyku?
Szewczyk miał klientkę mrówkę,
której botki za złotówkę,
z eleganckiej skóry włoskiej,
na obcasie, z wąskim noskiem,
uszył kiedyś, gdyż nie była
zbyt zamożna, za to miła.
Co to jest botek? Narysuj botek mrówki.
W swym zawodzie był artystą,
a do tego specjalistą
od zamówień nietypowych.
Mnóstwo butów kolorowych,
wielkich, sporych, średnich, małych,
uszył tak, by pasowały
na przeróżnych zwierząt nogi:
słonia, strusia, lwa, stonogi,
lisa, wróbla, psa, motyla,
małpy, zebry, krokodyla,
myszy, kury, kota, jeża,
konia oraz nietoperza.
Kiedyś w nocy zapukała,
pilną sprawę bardzo miała,
bo swój tylni botek prawy
chciała oddać do naprawy.
Ile butów nosiła mrówka?
Gdy się szewczyk zajął botkiem,
mrówka szewczykowi plotkę
powiedziała w tajemnicy…
Funkcja wprowadzająca. Rymowanki spełniające tę funkcję mają za zadanie wprowadzenie lub zainteresowanie dziecka nowymi obszarami aktywności, jak np. liczeniem. Proste zadanie przedstawione w formie rymowanej historyjki, będzie z pewnością bardziej atrakcyjne niż suche polecenie wykonania jakiegoś obliczenia.
Kaczka cukierniczka
Kaczka zaprosiła gości,
ciastek więc upiekła dość i
sama cztery skosztowała.
Z pozostałych zaś wybrała
trzy i wzięła je na tacce
swej sąsiadce, innej kaczce,
która trochę zaniemogła,
a więc w gości przyjść nie mogła.
Kaczka z tacką więc na chwilę
poszła do niej, ale ile
ciastek w domu zostawiła –
nie wiedziała. Gdy wróciła,
patrzy, a tu cztery gęsi
rąbią ciastka, że aż chrzęści.
Miała każda gęś apetyt,
każda zjadła trzy. Niestety,
żadna nie umiała liczyć,
by zjedzone móc podliczyć.
Ciastek dziewięć im zostało…
Kaczka kwacze: – To za mało
i zabraknie ich dla gości.
Gęsi jej nie chciały złościć
i zrobiło im się głupio.
Powiedziały, że odkupią
wszystkie, żeby być w porządku.
Ile ciastek na początku
upieczonych kaczka miała, zanim cztery skosztowała?
Kształtowanie poczucia rytmu
Bardzo ważną funkcją rymowanek edukacyjnych jest kształtowanie poczucia rytmu.
Niestety, bardzo często można spotkać rymowanki, w których nie są przestrzegane podstawowe zasady nakazujące akcentowanie określonych sylab, według wybranego schematu. Jedyną formą sprawdzenia, czy rymowanka „trzyma rytm”, jest jej głośne przeczytanie i zwrócenie uwagi na to, czy da się odczytać tak, żeby wszystkie słowa były prawidłowo akcentowane. Nie ma tu jednej reguły prawidłowego rozkładu akcentów, ale ważne jest, by ich układ był powtarzalny.
Podział sylab na trzy grupy: w pierwszej dwie,
a w pozostałych po 3 sylaby.
Schemat akcentowania:
raz-dwa, raz-dwa-trzy, raz-dwa-trzy
Czy już / wi-dzia-łeś / lam-par-ta?
Lam-part / się nie zna / na żar-tach.
Le-piej / go o-miń / z da-le-ka,
gdy na / po-si-łek / swój cze-ka.
Podział sylab na cztery grupy: w każdej
po dwie sylaby.
Schemat akcentowania:
raz-dwa, raz-dwa, raz-dwa, raz-dwa
Czy wi / dzia-łeś / już lam / par-ta?
Lam–part / nie zna / się na / żar-tach.
Le–piej / o-miń / go z da / le-ka,
gdy na / swój po / si-łek / cze-ka.
Należy unikać rymowanek nierytmicznych, ponieważ kształtowanie przy ich pomocy poczucia rytmu ma taki sam sens, jak nauka gry na rozstrojonym instrumencie. Takich rymowanek nie można również wykorzystać do innej ważnej funkcji, którą jest ćwiczenie pamięci, ponieważ dziecku bardzo trudno nauczyć się ich na pamięć.
Rymowanki a poczucie humoru
U nieco starszych dzieci rymowanki mogą rozwijać także poczucie humoru i wrażliwość na znaczenie słowa, poprzez zastosowanie ciekawej gry słów czy absurdalnych, śmiesznych i zaskakujących skojarzeń.
W rannej drace rak był ranny,
poszedł więc do swojej panny
i poprosił, żeby ranki
raczej przy pomocy pianki
delikatnie opatrzyła.
Panna raka popatrzyła
i odrzekła: – Raka rana
sama zgoi się do rana.
Burek myśli o barierze,
co przeszkadza mu w karierze.
– Jaką ty karierę Burku
chciałbyś zrobić na podwórku,
gdzie pilnujesz naszych kurek?
– Ochroniarza! Warknął Burek.
Gad do gada długo gadał.
W końcu mu pytanie zadał:
– Konie z tyłu mają zady,
a co mamy tam my, gady?
Gad mu jednak przerwał gadkę
i odwrócił się. Czym? Zadkiem!
Jak widać, wszystkie powyższe przykłady spełniają jednocześnie funkcje rymowanek fonologicznych.
Podsumowanie
Przy doborze rymowanek dla dzieci należy koniecznie najpierw je ocenić. Niestety, nie można zakładać, że skoro rymowanka ukazała się w druku, a książka ma sztywne okładki i ładne kolorowe ilustracje, to zawarte w niej rymowanki będą nadawały się do celów edukacyjnych. Rymowanek edukacyjnych, których nie daje się przeczytać rytmicznie lub takich, które rażą nieprawidłowymi lub niestarannymi rymami, lepiej w ogóle nie czytać dzieciom. Ich czytanie może wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Jeżeli chodzi o inne funkcje edukacyjne wspomniane w niniejszym artykule, to powinny być one oceniane w kontekście celu, który przyświecał tworzeniu rymowanki. Im więcej celów rymowanka jednocześnie spełnia i im więcej funkcji w sobie łączy, tym bardziej jest wartościowa edukacyjnie i atrakcyjna dla dziecka.
Na koniec należy zrobić jeszcze bardzo ważne zastrzeżenie: wszystkie zawarte w artykule uwagi odnoszą się wyłącznie do „użytkowych rymowanek edukacyjnych”. Nie dotyczą w żadnym stopniu poezji, w tym poezji dla dzieci, która rządzi się własnymi prawami.
